Open Access - Ελεύθερη Πρόσβαση: ένα νέο γνωστικό κίνημα; Πρώτο Μέρος (Θεωρία + Παραδείγματα)

Με την ευκαιρία που το Annual review of Critical Psychology έγινε περιοδικό ελεύθερης πρόσβασης (open access journal), καλό είναι να αναφερθούμε στο κίνημα αυτό.

Καθώς δεν αποτελεί μόνο συγκυριακή επιλογή των εκδοτών, αλλά ένα κίνημα ελεύθερης διάδοσης της ακαδημαϊκής γνώσης σε όποιες και όποιους ενδιαφέρονται να την αναζητήσουν.

Με την πεποίθηση ότι αυτό το ιστολόγιο ενδιαφέρει κυρίως άτομα που δεν έχουν άμεση και επαγγελματική σχέση με τις εξελίξεις της πληροφορικής και του διαδικτύου, θα γίνει μια απλή (pop!) εισαγωγή στις εξελίξεις που ανέδειξαν την ελεύθερη πρόσβαση σε αίτημα/κίνημα.

Όπως είναι γνωστό, στις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα (την ύστερη νεωτερικότητα ας πούμε) υπήρξε μια ποιοτική μεταστροφή στη φύση του καπιταλισμού στο Δυτικό κόσμο ή στον παγκόσμιο Βορρά, λόγω της άντλησης φθηνών πρώτων υλών από τον αποικιοκρατούμενο παγκόσμιο Νότο, της προόδου της τεχνολογίας των μεταφορών (αερογραμμές, πλοία) και κυρίως των τηλεπικοινωνιών (ανάπτυξη δικτύων οπτικών ινών, εξέλιση η/υ, διάδοση του internet).

Η μεταστροφή αυτή αφορούσε την μετάβαση από το φορντισμό σε μεταφορντισμό, όπου οι δυτικές κοινωνίες έγιναν μεταβιομηχανικές, καθώς το κεφάλαιο στράφηκε στον Νότο και τις μετακομμουνιστικές χώρες για συμφερότερες και πιο πειθήνιες λύσεις ως προς τα κόστη σε πρώτες ύλες και εργατικά χέρια. Οι δυτικές κοινωνίες στράφηκαν σε μια οικονομία των υπηρεσιών και της γνώσης, και αυτή η εξέλιξη χαρακτηρίστηκε από κάποιους στοχαστές "γνωστικός καπιταλισμός".

Στο στάδιο αυτό τα προϊόντα δεν είναι μόνο υλικά αντικείμενα, αλλά έχουν και γνωστική ή εννοιακή μορφή. Προϊόν δεν είναι μόνο ένα στιλό, αλλά και ένα ακαδημαϊκό άρθρο σε ένα περιοδικό ιατρικής. Δεν είναι μόνο ένα κιλό καλαμπόκι, αλλά και οι πατέντες μοριακής "ενίσχυσης" αυτού του καλαμποκιού, για να αντέχει στο κρύο περισσότερο από το "φυσικό". Δεν είναι μόνο ένα βιβλίο, αλλά και η κατασκευή και υποστήριξη μιας ιστοσελίδας.

Φυσικά η εμπορευματοποίηση αυτή της γνώσης, των ιδεών και της δημιουργικής ανθρώπινης ικανότητας έχει προκαλέσει και την άρνησή της.
Από εδώ ξεπήδησε και το κίνημα ελεύθερης πρόσβασης: η ιδέα ότι η γνώση πρέπει να διαδίδεται ελεύθερα και χωρίς αντίτιμο είναι πολύ εύκολα πραγματοποιήσιμη στην εποχή του Παγκόσμιου Ιστού και του Διαδικτύου. Και έτσι πολλοί άνθρωποι που ήθελαν να (ξανα)διεκδικήσουν τα κοινά αγαθά (reclaim the commons!) διοχέτευσαν την ενέργειά τους στο ζήτημα της από τα κάτω (grassroots) παραγωγής και διάδοσης της γνώσης...

Τέλος με την ποπ θεωρητικολογία! Και τώρα τα ενδιαφέροντα (βλ. σύνδεσμοι)

Ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο, για αρχή, είναι το ζήτημα της πνευματικής ιδιοκτησίας. Σύμφωνα με το ισχύον δίκαιο, αν έχει κατοχυρωθεί κάτι ως πνευματική ιδιοκτησία, κανείς άλλος εκτός από τον ιδιοκτητη δεν μπορεί να το τροποποιήσει. Φυσικα, αυτό θέτει φραγμούς στην ανθρώπινη δημιουργικότητα και παραγωγή. Γιατί η δημιουργία δεν είναι ουσιοκρατική, δεν ξεπηδάει μια ιδέα μέσα από το μυαλό μου σε κοινωνικό κενό, αλλά προϋποτίθεται μια ιστορική διαδικασία ζύμωσης και αποκτήσης γνώσεων.

Γι'αυτό κάποιοι καλοί άνθρωποι σκέφτηκαν (και θεσμοθέτησαν) την ιδέα του creative commons: μια άδεια πνευματικής ιδιοκτησίας (copyright) που εξασφαλίζει την αναφορά του ονόματος του ανθρώπου που την κατοχύρωσε, αλλά επιτρέπει την αλλαγή και την εκ νέου χρήση χωρίς την καταβολή πνευματικών δικαιωμάτων. Ποιό είναι το catch; Ότι η χρήση πρέπει να είναι μη κερδοσκοπική, και να αναφέρεται ο αρχικός δημιουργός του προϊόντος. Η άδεια αυτή χρησιμοποιείται κυρίως στον τομέα των media και στη συγγραφή: πολλές ιστοσελίδες και ιστολόγια τη χρησιμοποιούν, ένα καλό παράδειγμα είναι ο κόσμος των blogs,αλλά και της επεξεργασίας εικόνας (δείτε το flickr, ένα διαδικτυακό χώρο όπου οι άνθρωποι αποθέτουν τις φωτογραφίες τους, κοιτάζουν τις φωτογραφίες άλλων και σχολιάζουν, αλλά και το πασίγνωστο πια you tube!, όπου γίνεται το ίδιο για βίντεο.

Μπορείτε να διαβάσετε τί γράφει το wikipedia για την άδεια creative commons (στα αγγλικά βέβαια!)

Μια άλλη πολύ πρόταση που αφορά κύρίως τον κόσμο του λογισμικού είναι η άδεια GNU/GPL. Σχεδιάστηκε από τον Richard Stallman, που θεωρείται ο γκουρού του ελεύθερου λογισμικού (open source software). Η άδεια αύτη είναι τελείως ελεύθερη και αντιγράφω τα χαρακτηριστικά της από την προηγούμενη ιστοσελίδα:

"Το "ελεύθερο λογισμικό" είναι θέμα ελευθερίας, όχι αξίας/τιμής. Για να καταλάβετε την έννοια πρέπει να σκεφτείτε το "ελεύθερο" στο πλαίσιο της "ελευθερίας του λόγου", όχι του "κεράσματος"

Το ελεύθερο λογισμικό αφορά την ελευθερία των χρηστών να τρέχουν, να αντιγράφουν να διανέμουν, να μελετούν, να αλλάζουν και να βελτιώνουν το λογισμικό. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρεται σε 4 είδη ελευθερίας για τους χρήστες του λογισμικού:

• ελευθερία να τρέχουν το πρόγραμμα, για οποιοδήποτε σκοπό
• Ελευθερία να μελετούν πώς λειτουργεί το πρόγραμμα, και να το προσαρμόζουν στις ανάγκες τους. Η πρόσβαση στον πηγαίο κώδικα είναι προϋπόθεση γι' αυτό.
  
• Η ελευθερία αναδιανομής αντιγράφων για να βοηθήσουμε τους γείτονές μας.
  
• Η ελευθερία να βελτιώσουν το πρόγραμμα, και να εκδόσουν τις βελτιώσεις τους στο κοινό, ώστε ολόκληρη η κοινότητα να επωφεληθεί. Η πρόσβαση στον πηγαίο κώδικα είναι και εδώ προϋπόθεση."
  

Μπορείτε να δείτε και τί λέει η wikipedia εδώ.

Οι εφαρμογές με άδεια GNU/GPL είναι κυρίως τo linux, λειτουργικό σύστημα ελεύθερου λογισμικού (χρησιμοποιούμε και συνιστούμε ανεπιφύλακτα το kubuntu), και αντίστοιχες εφαρμογές επεξεργασίας εικόνας (gimp), ηλεκτρονικής σελιδοποίησης (scribus), και επεξεργασίας κειμένων (open office), αλλά υπάρχει μέχρι και μπύρα...

Το ερώτημα είναι: και πώς επιβιώνουν οι εταιρείες και οι δημιουργοί των προγραμμάτων; Η απάντηση είναι με δωρεές , με διαφημίσεις, και με τη διαφοροποίηση των υπηρεσιών τους. Δηλ. μπορεί να έχουν μια ελεύθερη εφαρμογή, αλλά να προσφέρουν άλλες, λίγο πιο εξελιγμένες/εμπλουτισμένες επ' αμοιβή.

Το καλό είναι ότι και μεγάλες εταιρείες, (πχ Microsoft, Adobe, Sun, Netscape) στρέφουν πλέον ένα μέρος των υπηρεσιών τους στο ελεύθερο λογισμικό, καθώς βλέπουν ότι παράγει δημιουργικότητα και νέες/καλύτερες υπηρεσίες.

Από τις άδειες, και τη δημιουργικότητα των ανθρώπων, έχουν ξεπηδήσει ένα σωρό υπηρεσίες στο διαδίκτυο που  αξιοποιούν αυτό που ο P. Virno ονομάζει γενική νόηση (General Intellect). Το παγκόσμιο δίκτυο των Indymedia, για από τα κάτω, κινηματική πληροφόρηση, οι εφαρμογές με wiki, όπως η wikipedia, είναι δυο καλά παραδείγματα.

Ένα από τα σημαντικότερα πράγματα που επιτυγχάνεται με τις εφαρμογές ανοιχτού κώδικα είναι η δημιουργία και η διεύρυνση μιας κοινότητας/ή ενός δικτύου χρηστών που αλληλοϋποστηρίζονται και αλληλοβοηθούνται,  μοιράζονται λογισμικό, προσφέροντας χωρίς αντίτιμο τον κόπο της δουλειάς τους και τις γνώσεις τους.

Ένα site που επιχειρεί σιγά σιγά να θεωρητικοποιήσει αυτό το ζήτημα της ελεύθερης πρόσβασης και του ανοιχτού λογισμικού είναι το P2P Foundation. Προβάλλει τη δικτύωση, την ελεύθερη ανταλλαγή πληροφοριών (χωρίς πνευματικά δικαιώματα) και την απο-τα-κάτω δημιουργικότητα. Είναι αρκετά ενδιαφέρον και περιεκτικό, ενώ σίγουρα θα οδηγεί και σε άλλους ιστότοπους.

Να κλείσουμε αυτό το πρώτο μέρος τονίζοντας ότι οι εφαρμογές ανοιχτού λογισμικού και ελεύθερης πρόσβασης είναι από τα ουσιώδη κομμάτια αυτού που λένε ότι θα είναι η νέα φάση του διαδικτύου, το Web 2.0. Με άλλα λόγια υποστηρίζεται ότι προκύπτουν νέες υπηρεσίες στο διαδίκτυο, που θα δίνουν έμφαση στην κοινωνική δικτύωση, τα πολυμέσα που προέρχονται από κοινότητες (community-generated media) και γενικά την παροχή περιεχομένου από τους χρήστες/τριες. Εν ολίγοις, αυτό που υποστηρίζεται είναι ότι θα εκλείψει σιγά σιγά το μοντέλο από τα πάνω (top-down), πχ όπου μια εταιρεία παράγει μια ιστοσελίδα για να διαφημίσει τα προϊόντα της, και θα έλθει ένα μοντέλο (bottom-up) από τα κάτω όπου οι χρήστες/τριες, με ελάχιστες  προγραμματιστικές γνώσεις, μπορούν να "ανεβάσουν" υλικό (φωτογραφίες, βίντεο, κείμενα) σε μια ιστοσελίδα και να διασυνδέονται με άλλους χρήστες.

Τέλος του Α' Μέρους. Στο Β' θα αναφερθούν τα πιο ακαδημαϊκά ζητήματα.

technorati tags:open, source, history, examples

Blogged with Flock