Η Ψυχολογία και το πολιτικό

Δημήτρης Παπαδόπουλος: Σημείωμα επιμελητή “Ψυχολογία και το Πολιτικό”, Critical Psychology, vol. 12

Το ακόλουθο κείμενο είναι η εισαγωγή του Δημήτρη Παπαδόπουλου στο ειδικό τεύχος του περιοδικού International Journal of Critical Psychology, τεύχος 12, με θέμα τη σχέση της ψυχολογίας με το πολιτικό. Μπορείτε να το βρείτε στα αγγλικά αν κλικάρετε εδώ.

Είναι πολύ καλό έδαφος για συζήτηση, αν και σεντονο-φέρνει. Τα λάθη είναι της βιαστικής μετάφρασης και μόνο.

Δεν είναι πια νέο ότι το προσωπικό είναι πολιτικό, αλλά πως να απαντήσουμε όταν αυτά τα δύο πεδία μοιάζει να καταρρέουν το ένα στο άλλο; Η φιλελεύθερη εκδοχή είναι: το άτομο στον ιδιωτικό του/της χώρο, η πολιτική στο δημόσιο χώρο, οι δύο χώροι αλληλεπιδρούν, αμοιβαία μετασχηματίζονται, αλλά υπάρχουν χωριστά. Αυτή η εικόνα δεν ισχύει πια. Ο δημόσιος χώρος ιδιωτικοποιείται ολοένα και περισσότερο: οι πολιτικοί θεσμοί λειτουργούν ως επιχειρήσεις ακολουθώντας τη λογική της αγοράς. Οι δρόμοι και οι πλατείες αστυνομεύονται και περιφράσσονται αυστηρά. Οι κινήσεις μας στο δημόσιο χώρο γίνονται διαδρομές στις κάμερες παρακολούθησης ιδιωτικών εταιρειών ασφάλειας. Οι πεζοπόροι βολτάρουν στα εμπορικά κέντρα και τα πολυκαταστήματα. Η δημόσια πρόσβαση ρυθμίζεται από κώδικες και συνθήματα (passwords): μπορεί να τα χάσεις πάντοτε. Οι φυλακές γίνονται ιδιωτικές βιομηχανίες. Ο δημόσιος εξωτερικός χώρος γίνεται η εσωτερική αρχιτεκτονική μιας ιδιωτικοποιημένης λαβυρινθώδους μεγαμηχανής.

Και το προσωπικό γίνεται όλο και περισσότερο δημόσιο: οι εικόνες των μέσων διαδίδονται στις απώτατες κοιλότητες του ιδιωτικού διαστήματος, η δημόσια πολιτική δεν είναι εκεί έξω, είναι το θέαμα που αποικίζει το καθιστικό σας: η φαρμακογονιδιακή θεραπεία (pharmacogenomics), οι ενισχυτές της νόησης (cognition enhancers), οι εγκέφαλο-ενισχυτές (brain-boosters) και τα ψυχο-φάρμακα κάνουν το σώμα σας ένα πεδίο μάχης για την βιοφαρμακευτική έρευνα. Οι συλλογικοί φόβοι και οι υποσχέσεις της σωτηρίας: η ψυχοθεραπεία, ο πολιτισμός των τεστ (test culture), η μέτρηση των ικανότητων και η εκλαϊκευμένη ψυχολογική λογοτεχνία γίνονται τα μονοπάτια μέσω των οποίων επιτελούμε το δημόσιο: οι νέες μορφές μετα-φορντιστικής παραγωγής απαιτούν το σύνολο της υποκειμενικότητας και των συναισθηματικών ικανοτήτων σας: οι νέες δομές εργασίας καταλαμβάνουν σχεδόν κάθε λεπτό έξω από την χρόνο εργασίας – η παραγωγή και η αναπαραγωγή, η παραγωγή και η κατανάλωση αναμιγνύονται. Ο εσωτερικός ιδιωτικός χώρος γίνεται το κέντρο του δημόσιου τομέα.

Η κατάρρευση του προσωπικού και του πολιτικού, του ιδιωτικού και του δημόσιου θέτει νέες ερωτήσεις για το πώς να συλλάβουμε το ρόλο της ψυχολογίας σε αυτήν την κατάσταση. Η αρχική αφετηρία αυτής της ειδικής έκδοσης είναι ότι η ψυχολογία στο σύγχρονο νεοφιλελεύθερο γεω-πολιτισμό είναι όχι μόνο η συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα, είναι η ίδια πολιτική. Αυτό αντιπροσωπεύει μια σημαντική μετατόπιση που πραγματοποιείται στη λειτουργία της ψυχολογίας στις τελευταίες δεκαετίες. Η εμφάνιση της ψυχολογίας ως κλάδου/πειθαρχίας συμπίπτει με την ευρεία επέκταση και τη σταθεροποίηση της πειθαρχικής οργάνωσης των Βορειο-Ατλαντικών κοινωνιών, μια διαδικασία που φθάνει στην αιχμή της στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα. Η δομή της ψυχολογίας, των κλάδων και υπο-κλάδων της, είναι σύμφωνη με τον πειθαρχικό σχηματισμό της κοινωνίας. Η παιδαγωγική ψυχολογία και αναπτυξιακή ψυχολογία, η οργανωτική ψυχολογία, η ψυχολογία προσωπικότητας και η διαγνωστική, η κλινική ψυχολογία, η ψυχοθεραπεία και η ψυχανάλυση όλα διαμορφώνουν και διαμορφώνονται από τους αντίστοιχους κοινωνικούς θεσμούς: το σχολείο, το εργοστάσιο, τη φυλακή, το νοσοκομείο, την οικογένεια. Και φυσικά η εμμονή της ψυχολογίας με τα τεστ και την ποσοτικοποίηση προκύπτει από την ανάγκη για ελατά διαγνωστικά όργανα που μπορούν να προσαρμοστούν εύκολα στις διαφορετικές ανάγκες των κοινωνικών θεσμών που ρυθμίζουν τη μαζική προσωπικότητα: το στρατό, τη γραμμή παραγωγής, το πανεπιστήμιο, την επιχείρηση, το πολυτεχνείο, την υπηρεσία κοινωνικής προστασίας, την υπηρεσία κοινωνικής ασφάλισης - όλοι χρειάζονται τα εύκαμπτα εργαλεία επιλογής για να οδηγήσει τη μετάβαση των ανθρώπων από ένα θεσμό σε άλλο.

Αλλά αυτό δεν είναι πλέον η κατάσταση. Αντίο Foucault. Αρχίζοντας σιγά σιγά μετά από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και γρηγορότερα από τη δεκαετία του '70 και τη δεκαετία του '80, η ψυχολογία αρχίζει να μετασχηματίζεται, να αντιδρά και να προετοιμάζεται για τη μεταμόρφωση της πειθαρχικής κοινωνίας στις νέες μορφές κοινωνικής οργάνωσης και κοινωνικού ελέγχου. Τα όρια των κοινωνικών πειθαρχιών επεκτείνονται όλο και περισσότερο ενώ οι ψυχολογικοί υπο-κλάδοι γίνονται σταδιακά πιο ακατάλληλοι. Η ψυχολογία ήταν πάντα η πιο θετικιστική και εμπειριστική όλων των κοινωνικών επιστημών: ήταν πολύ πρόθυμη να αντιδράσει δραστικά στο κοινωνικό πλαίσιό της. Σε αυτήν την νέα κατάσταση, η τάξη και ο έλεγχος της κοινωνικής ζωής των ατόμων μετατοπίζονται βαθμιαία μακρυά από την απλή ρύθμιση ακριβώς μέσω της συσσωρευμένης γνώσης (expertise) των υπο--κλάδων της ψυχολογίας και μέσω των ευδιάκριτων κοινωνικών πειθαρχικών θεσμών. Οι θεσμοί συγχωνεύονται, οι πρακτικές τους διαλύονται, γίνονται ανταλλάξιμες και συγχωνεύονται στους νέους εικονικούς χώρους.

Το εργοστάσιο μεταμορφώνεται στην εταιρία με τη διαμόρφωση του συστήματος των διάφορων μισθών και ανταμοιβών, της διαφορικής απόδοσης για κάθε διαφορετικό εργαζόμενο. Η εταιρία γίνεται ο εργοδότης σας και ταυτόχρονα ο πελάτης σας. Αυτή η λειτουργική λογική της εταιρίας επεκτείνεται και αρχίζει να εξουσιάζει ακόμη και το κράτος και τις κοινωνικές υπηρεσίες και τους θεσμούς προστασίας. Απαιτεί τα άτομα να επαναξιολογήσουν σταθερά την εκπαιδευτική στάση και τα προσόντα τους προκειμένου να διατηρήσουν τη θέση τους στη ρευστή διανομή της απασχόλησης. Το σχολείο και η εκπαίδευση γίνονται όλο και περισσότερο ιδιωτικοποιημένα, στη διαδικασία όπου εκρήγνυνται τα όρια της καθολικής εκπαιδευτικής "ανάπαυλας της εφηβείας" (moratorium of adolescence). Η απόκτηση των νέων δεξιοτήτων και ικανοτήτων, ο πολλαπλασιασμός των οργανισμών ιδιωτικής κατάρτισης , των μαθημάτων, και των πρόσθετων επαγγελματικών προσόντων επεκτείνει την απόκτηση γνώσης πέρα από τα χωρικά και χρονικά όρια του σχολείου και της βασικής εκπαίδευσης. Η ιατρικοποίηση ( medicalisation) της καθημερινής ζωής τέμνει και διακόπτει την κεντρικότητα του νοσοκομείου στη δημόσια υγεία. Οι νέες ιατρικές τεχνολογίες τεμαχίζουν το άτομο και το μεταχειρίζονται ως σύνολο πιθανών δικινδυνεύσεων (risks). Τα άτομα είναι εικονικές συνθέσεις των κωδικοποιημένων βιοϊατρικών συντεταγμένων τους. Οι βάσεις δεδομένων και τα αυτοματοποιημένα προγράμματα μάνατζμεντ της υγείας αντικαθιστούν τους γιατρούς και την υγειονομική περίθαλψη. Πέρα από αυτό, η ιατρικοποίηση και η βιολογικοποίηση της ατομικής ύπαρξης χρησιμεύουν ως οι σταθεροί σύντροφοι του ατόμου στην ύπαρξή του/της σε άλλους κοινωνικούς χώρους. Η σχολική απόδοση, η κοινωνική επικοινωνία, οι ικανότητες εργασίας συσχετίζονται με τις γενετικές ικανότητες και την κατάσταση υγείας του ατόμου. Η φυλάκιση επεκτείνεται πέρα από τα κάγκελα της φυλακής. Η νέα φυλακή πρόκειται να ρυθμίσει τους κοινωνικούς αγώνες. Η μαζική φυλάκιση και η έκρηξη του φυλακο-βιομηχανικού συμπλέγματος (prison-industrial complex) είναι νέοι τρόποι αντιμετώπισης της κοινωνικής ανισότητας ενεργά απομονώνοντας αυτών που έχουν γίνει "περιττά" και "άσχετα" στρώματα για την εταιρική κοινωνία. Αλλά αυτό που είναι το σημαντικότερο εδώ είναι ότι η φυλακή μετασχηματίζει, αλλοιώνει, και σέρνεται στην καθημερινή ζωή. Η νέα φυλακή δεν μοιάζει με την παραδοσιακή φυλακή, χωρίζει τη σχέση μεταξύ του σημαίνον "φυλακή" και του σημαινόμενου "παρέκκλιση": το νέο σημαινόμενό του είναι "η διαχείριση (μάνατζμεντ) των κοινωνικών ανταγωνισμών" και λειτουργεί με τη ένταξη μεγάλων αριθμών ανθρώπων σε αποκλεισμένους χώρους. Οι κοινωνικοί μηχανισμοί των μετα-φορντιστικών, μετα-πειθαρχικών κοινωνιών λειτουργούν με τον αποκλεισμό των ανθρώπων μέσω της ένταξης τους σε ιδιαίτερα ρυθμισμένα χώρους. Υπάρχει ο πολλαπλασιασμός "του αποκλεισμού μέσω της ένταξης" που είναι χαρακτηριστικός της κατάρρευσης του παραδοσιακού ποινικού συστήματος. Εξετάστε, παραδείγματος χάριν, όλες τις διαφορετικές μορφές περιορισμού που υιοθετούνται για να ελέγξουν την κινητικότητα των μεταναστευτικών κινήσεων και την αποτελεσματική οργάνωση της αγοράς εργασίας, ή τον πολλαπλασιασμό όλων των διαφορετικών μορφών κράτησης, από τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως στη μεμονωμένη κράτηση που χρησιμοποιεί τις μεθόδους εντοπισμού υψηλής τεχνολογίας και τα βιοϊατρικά δεδομένα.

Η διάβρωση των πειθαρχικών οργάνων δεν σημαίνει ότι εξαφανίζονται. Ούτε σημαίνει, όπως η θεωρία της κυβερνησιμότητας (governmentality) βεβαιώνει, ότι η ευθύνη μετατοπίζεται από το θεσμό στο άτομο που τώρα προθυμοποιείται να επωμιστεί την αγωνία του καταρρέοντας δημόσιου χώρου (μάλλον, αυτό φαίνεται να είναι η φαντασία των νεοφιλελεύθερων ιδεολόγων). Απλά σημαίνει ότι η ρύθμιση της ατομικής ύπαρξης γλιστρά από τα χέρια του θεσμού ή του ατόμου, διαμορφώνοντας νέες περιρρέουσες συσκευές ελέγχου που συναθροίζουν τα διαφορετικά κλαδιά της γνώσης, διαφορετικές θεσμικές πρακτικές, διαφορετικές ατομικές επενδύσεις. Και αυτό που συμβαίνει είναι ότι αυτές οι συσκευές του ελέγχου είναι ιδιαίτερα προσαρμόσιμες και πλαστικές - μπορούν να προσαρμοστούν εύκολα σε κάθε δεδομένη περίσταση σε αντίθεση με τις βαριές πρακτικές του λόγου (discursive) των θεσμών ή τις περιορισμένες ικανότητες δράσης (agentic) κάθε ατόμου. Ο κοινωνικός έλεγχος γίνεται πανταχού παρών.

Σε αυτήν την κατάσταση, η ψυχολογία δεν ενδιαφέρεται πλέον για τη βαθμολόγηση και τη διαχείριση του ατόμου, δεν ασχολείται με την κατασκευή της ατομικότητας φορώντας το προσωπείο των θεσμών της εξουσίας, αλλά μάλλον επιτίθεται στην ατομικότητα ως σύνολο. Ο νέος ρόλος της είναι να τεμαχίσει και να διαλύσει την ατομικότητα και να την ανασυνδυάσει σε νέες αποτελεσματικές εικονικές συνθέσεις. Η σύλληψη του κοινωνικοπολιτικού ρόλου της ψυχολογίας, όπως ο Kurt Danziger, ο Νικόλας Rose και άλλοι έχουν προτείνει, είναι εντάξει για την επισήμανση της ιστορικής γένεσης της ψυχολογίας αλλά δεν είναι και πολύ βοηθητική στην κατανόηση των σύγχρονων έργων της. Η ψυχολογία δεν εξετάζει πλέον τη σύνδεση μεταξύ του υποκειμένου, της ενέργειάς του (agency) και της εξουσίας. Θέλει να ξεφορτωθεί και τα τρία και να κατασκευάσει ισχυρές σύνθέσεις που συσσωρεύουν στο σώμα τους τις διαφορετικές πτυχές του δημόσιου και του ιδιωτικού, του φυσικού και του τεχνητού, του προσωπικού και του πολιτικού. Το άτομο μοιάζει μόνο με άτομο στην προφανή σωματική μορφή του (ακόμη και αυτό δεν θα διαρκέσει πολύ περισσότερο), στην πραγματικότητα γίνεται μια γενετική πηγή, αυτοματοποιημένος πελάτης, ένα σύνολο ικανοτήτων, μια αυτο-δημιουργούμενη συνάθροιση των δεξιοτήτων, ένα αρχείο και ένας κώδικας, ένας πληροφοριοδότης του ιδίου ή της ιδίας ή των άλλων στις νέες βάσεις δεδομένων του ελέγχου. Δεν είναι η κοινωνία των πληροφοριών που ζούμε, είναι η κοινωνία των πληροφοριοδοτών. Η πληροφόριοδότηση δεν είναι πλέον μια περιθωριακή, οικτρή, ευκαταφρόνητη, κακόβουλη πρακτική. Γίνεται η βάση της νέας ηθικής του ελέγχου. Αρχίζετε με τα άτομα που ξεπερνούν την άδεια παραμονής τους, κινείστε προς τους παράνομους μετανάστες, προς τους παράξενους γείτονές σας, προς τους συναδέλφους σας που σκέφτεστε ότι είναι ατελέσφοροι και μη παραγωγικοί, στους άρρωστους φίλους σας, και καταλήγετε με σας, τις ανησυχίες σας, τους κίνδυνους υγείας σας, τις αναποτελεσματικότητές σας, τις ευαίσθητες φαντασίες σας. Καταδώστε άλλους και τον εαυτό σας στη μεγαμηχανή του ελέγχου. Ένας χειριστής θα απαντήσει στην κλήση σας στη διάρκεια κανονικών ωρών γραφείου.